Cristina Enea pareko zaintzaile zaharrak oreinaren balada kantatuko dio Maitaneri. Baina Maitane ez da asko aklaratuko. Gu ere ez. Beste baladek ez dakit, baina oreina eta neska gaztearen inguruko balada honek premiazkoa zuen zuk egin duzunaren moduko ahalegina, ezta?

Hizkuntza aldetik, akaso beste garai batekoan jasoa izan zelako. Eta bestetik, istorioa bera ez delako samurra ulertzen. Kontuan hartu behar da ahozko literaturako edozein “perla” errekarri bat dela, itzuli asko eman duela gugana heldu baino lehen. Hori antzeman daiteke, hain zuzen, baladen kasuetan. Poema narratiboak dira, hau da narrazioa eta elkarrizketa tartekatzen dira eta elipsiek ere garrantzi handia dute… Beraz, hasiera batean, bai, ez dira samurrak ulertzen. Baina arreta pixka bat jarri ezkero, bai. Sekuentzia narratiboak argitu eta gero, prosaz idazteko errazagoak dira. Kasu honetan, esate baterako, hauxe izan zen nire lehen lana.

Sekuentzi horiek zehaztea:

- Neska batek, sorgin-erritu baten bidez, orein bihurtzeko ahalmena lortzen du.

- Neskak amari sekretua aitortzen dio eta jakinarazten dio arriskuan dagoela nebaren txakurrak bere atzetik doazelako.

- Amak semeari txakurrak biltzeko erregutzen dio, euren ehizakia arreba baino ez delako.

- Ehiztariak ez dio amari sinesten eta txakurrak xaxatzen ditu. Orein-neskaren gainean jauzi egin eta haginkadez hiltzen dute. Ehiztariak berak zatitzen du afarirako, eta arreba etor dadila eskatzen du.

- Bere haragia lapikoan egosten ari dela, orein-neskak hitz egiten du. -

Amak, hura entzutean, bere buruaz beste egiten du. Nire iritziz, baladaren gai nagusiena itxuraldaketa da. Koldo Izagirreren Teilatuko lizarra (Susa, 2006) liburuaren hitzaurrean dator ondoko azalpena: “Musikak poemaren beste alderdi bat erakusten duen bezala, irakurketak kantuaren dimentsio berri bat erakusten digu musika erantzitakoan. Har dezagun balada bat, irakur dezagun astiro: narrazio luzearen mailakatze bera dauka, nobela luze bat da, elipsian emana”.

Oreina bilakatu neska izeneko baladari (Ura ixuririk bezala ere ezaguna) ezinhobeto egokitzen zaio azalpen hau, ezta?

Elipsiek zaildu egiten dutelako balada beraren ulermena. Zaildu bai, baina, era berean, trinkotasuna eta erritmo bizia ematen dizkiote narrazioari. Baladak ahoz hedatu eta iraunarazi dira. Transmisio bilakaera horretan, baladak aldatu eta eboluzionatu egin dira. Beraz, balada poema irekia da, aldagaietan bizi den eredu birtual bat, balada-errezitatzaileak edo kantariak bere urrats propioa uzten baitu bertan. Horrelako kasuan, elipsiarena ebitaezina da. Nire ustez, baladen adierazgarritasuna, primitibismo kutsua eta molde arinak oso interesgarriak dira edozein idazlerentzat. Zer ezkutatzen duten hori ahoz aho ibili delako da, berriro errekarriaren irudia datorkit burura. Balada, kantuen letragintza bezala, genero literario berezia dela esan daiteke. Bere legeak ditu.

Ez da erraza istorio oso bat letra batean laburbiltzea. Zure lana akaso alderantzizkoa izan da. Prosaren bitartez, baladari soineko narratibo bat egin nahi izan al diozu?

Bai, erabat asmatu duzu. Batetik, Oreina bilakatu neska baladari “soineko narratibo hutsa” jantzi eta bestetik, beste bertsio berri bat gehitu, gaur egungo gazte literaturako ezaugarri batzuk erabiliz: pertsonaia berria sartu, narratzaile ikuspuntua aldatu, bukaera ez hain tragikoa asmatu… Soineko narratibora itzuliz. Orein-neskaren tradiziozko gaiak, baladaren bidez zein hortik sortutako ipuin batetik, eragina izan zuen XVIII. eta XIX. mendeetako literatura kultuan ere. Gutxienez bi aipamen datozkit burura: Aulnoy kondesa famatuaren amandre ipuin batekoa, “La biche au bois”; eta, noski, Gustavo Adolfo Becquerren “La corza blanca” ezaguna.

Krokodriloa ohe azpian

Biharamunean, J.J. oso urduri iritsi zen anbulatoriora. Inoiz ez zituen gogoko izan medikuak, beti moldatu izan zen haiekin traturik ez izateko, baina abagune hartan ez zuen beste irtenbiderik ikusten, bere Sekretu Handia belarri profesionalen bati adieraztea baino. Edozertara ohitutako norbait behar zuen, zaunka egiten duten ingeniariak nahiz krokodiloekin bizi diren enplegatu administratiboak. Lotsa eta beldurra sentitzen zituen, neurri gogorren bat hartzeko behar larria, eta aldi berean korrika hanka egiteko tentazio eutsiezina. Aldarte hartan, ez zion axola izan eman zioten txanda hogeita zazpigarrena izatea. Horrek esan nahi zuen bazuela denbora atzera egiteko, beste egunen batean etortzeko, 26 osasun arazo berearen aurretik, ez zen ezinezkoa goiz osoa hartzea. Bazitekeen Bizkorregi sendagilea neka-neka eginda geratzea eta biharamunerako ematea hitzordua. Mahaspasa bat bezala ximurtutako andre zahartxo bat eseri zitzaion aldamenean.

-Zer zenbaki duzu? -galdetu zion, berea, 33a, J.J.ri erakutsiz-, Hogeita zazpia? A, orduan berehala tokatuko zaizu! Sendagile honek izena ez du alferrik jarria!

Eta andre xahartxoak untxi batek bezala egin zuen barre, ordezko hortz zuri-zuriak erakutsiz.

Une hartan, irudi baldar batek alderik alde zeharkatu zuen egongela, eta jaka eranzten hasi zen kontsultako atea ireki bezain laster.

-Bizkorregi doktorea da! -jakinarazi zion andre xahartxoak adeitsu.

Eta, aurkezpenak egin orduko, han hasi ziren pasatzen medikuaren bulegotik gaixo guztiak bata bestearen atzetik. Sekulako abailan pasatu ere, eta horrek, susmoak pitzarazteaz gainera, paralisia eragin zion bat-batean J.J.ri.

-Zure txanda da! Zure zenbakia! -esan zion 33ak handik une batera.

J.J. automata bat bezala jaiki zen. Zer esan behar zion medikuari? Zer pentsatuko zuen medikuak beraz? Nola azaldu...?

-Zer gertatzen zaizu?

Bizkorregi doktoreak botoiak lotu gabeko mantal zuria zeraman, zutik zegoen mahaiaren atzealdean, atezuan, parean duen zezenari banderillak di-da jartzera doan banderilleroaren antzera. Bere baitan, J.J.k eskertu egin zuen abaila hura, hain lehorra eta zehatza izatera behartzen zuena:

-Krokodilo bat ikusten dut ohepean.

Medikuak ez zuen inolako zirkinik egin, ez oharrik hartzeko inolako keinurik ere:

-Zer neurritakoa da krokodiloa?

-Maleta handi baten tamainakoa.

-Zer kolore?

-Arrea.

-Mugitzen al da?

-Ez. Jan besterik ez du egiten.

-Zer jaten du?

-Zapatak.

Une hartan, isiltasuna egin zen bigarren aldiz, eta J.J.k arnasa hartu zuen, korrikaldi gogor eta zailaren ondoren helmugara iritsia balitz bezala.

-Beno, hauxe hartuko duzu: KROKODIFIL pilulak, bat goizean eta beste bat gauean; KROKODITALIDON supositorioak, egunean bat, eta KROKODITAMINA eferbeszentea jatorduetan. Bi astean. Hurrengoa!

J.J.k arrapaladan hartu zituen erizainak betetako errezeta guztiak, eta lasaituta irten zen kalera.

-Zer nahi zenuke, gazte?

Botikari hark betaurrekoen gainetik begiratzen zion, ezagutu bai baina izena gogoratuko ez balu bezala. J.J.k, itxura errukarria baitzuen bizitzan azkenaldian gertatu zitzaizkion gauzengatik, benetako interesa sumatu zuen esaldi ohiturazko hartan...

-Errezeta hauen bila etorri naiz...

J.J. isilik geratu zen errespetuz, bere aztoramena disimulatzeko, botikariak Bizkorregi doktorearen letra dezifratzeko lana hartzen zuen bitartean...

-Bai..., bai... Krokoditalidon, Krokodifil eta Krokoditamina!

Eta gai haiek izendatu ondoren, botikariak begiak jaso zituen errezetatik, J.J.k txalotu beharko balu bezala...

-Krokodilitis hauek oso dira gero gogaikarriak! -esan zuen, eta botikaren atzealdera joan zen sendagaien bila.

J.J.k leihotxo bat irekitzen sentitu zuen bihotzean. Botikariak, nonbait, ez zion garrantzirik ematen bere gaitzari. Ia arreta jarri gabe hitz egin zuen "krokodilitis" hartaz, gripe hutsa balitz bezala, eta gainera "gogaikarri" hitza gehitu zuen; kontu hura oso ezaguna zuela, alegia.

-Barkatu! -esan zion J.J.k botikaria berriro agertu zenean-. Atrebentzia ez bada, krokodilitis kasu asko ezagutzen al dituzu?

-Krokodilitis kasu asko? Bai horixe!

Botikariak betaurrekoak kendu eta begirada bere maisu hitzaldira etorriak liratekeen ustezko entzuleei zuzendu zien...

-Krokodilitisa gure garaiko gaitz bat da. Jendeak landatik alde egin zuenez geroztik, bizimodu naturala, biziaren eta heriotzaren indar eternalekiko harremanak eten zituenez geroztik, hirietan pilatu eta bere izerdiaren eta lanaren fruitua besteren esku utzi zuenez geroztik...

J.J.k eztultxoa egin zuen, eta erlojuari begiratu zion. Botikariak bere hitzaldia laburtzea komeni zela pentsatu zuen, eta zehatz-mehatz bere lanbideari lotu behar zuela...

-Ea krokodilitis kasurik ezagutzen dudan, diozu?... Gauza bat esango dizut, gazte: krokodilitisa ez da gerta daitezkeen gauzetan okerrena. Sinetsidazu! Badira armiarmitis kasuak, esate baterako, askoz larriagoak direnak... Badakizu...: armiarma, sarea, eulia, harrapatuta sentitzea, esetsia...

J.J.ri aurpegia zuri-zuri jartzen ari zitzaion, ospitale bateko izararen antzera...

-Izan ere, pentsatzen jarrita, gazte -jarraitu zuen botikariak begietara zuzen-zuzen so egiten ziola-, krokodiloa narrasti ederra da, patxadosoa, ia sakratua, esango nuke. Gogoan dut nola, Kuban bizi nintzenean, krokodilo haztegi bat ikusi nuen. Han kaiman deitzen diete... Ba al dakizu zer alde dagoen kaiman baten eta krokodilo baten artean?

J.J.k ez zekien, eta onartu behar izan zuen gorabehera triste haietan ibili arte oso gutxi zekiela krokodiloez eta beren senideez.

-Bada, kaimanak luzeagoak dira, krokodiloak txikiagoak. Kuban, lehen esan dizudanez, ikusi nuen lehen krokodilo haztegia. Batzuk urpean zeuden, eta begiak besterik ez zuten ageri. Beste batzuk elkarren kontra zeuden lozorroan, lokatzetan pilatuta... Zein ikusmira ederra! Niri krokodiloek ez didate beldurrik ematen. Eltxoek bai. Horiek bai direla gaiztoak! Besoak eta zangoak handituta utzi zizkidaten! Krokodilo bat ederra da, batez ere urpean doanean eta ahotzarra irekitzen duenean... Zer gertatzen zaizu, gazte?

Ezer ez, barruan itolarri halako hura haziz zihoakiola, besterik ez. Landare likatsu haragijale batek irentsia zion urdaila eta bihotzerantz eta errai guztietan zabaltzen ari zen.

-Bada, esaten ari nintzenez, krokodiloak ia ez du etsairik... Kontu egizu, askotan fusil baten balek ere ez diote ezer egiten! -botikariak irribarre beroa egin zion J.J.ri-. Amerikarren film txatxu horiek hondatu diote irudia. Badakizu zer esan nahi dudan, krokodiloa Gako kapitainaren atzetik eta abar... Hori lotsagabekeria! Adibidez, ba al zenekien Behe Egipton animalia sakratutzat zeukatela eta gurtu egiten zutela?

-Ez... -zezeldu zuen J.J.k, bere bizikidea gogoan, bota bat hortzen artean zuela...

-Ulertezina da gaur egun gai horretaz dagoen ezjakintasuna! Zuk ere ez duzu jakingo zure krokodiloa aligatorra ala kaimana den, edota paduretako krokodiloa den, crocodrylus palustris, edo Indomalasiako motakoa, crocodrylus porosus... Baina zer duzu, adiskide!

Botikariak eten egin zuen bere kalamatika, J.J. luze eroria baitzen lurrera.

-Baina Jainko maitea! Zerorrek galdetu didazu eta! Zein sentiberak zareten krokodilitikook!

Botikariak haizea ematen zion errezeta-paperez, eta J.J. bere onera etorri zen poliki-poliki...

-Une honetan Krokodifil besterik ez daukat. Has zaitez pilulak hartzen berehala, eta etorri berriro ere. Pozik hartuko zaitut, eta ordurako izango dut behar dituzun sendagai guztiak... Animo, gizona! Pentsa ezazu krokodilitisa ez dela gauzarik okerrena, eta gainera...

J.J.k ez zuen itxaron besteak esaldia amaitu arte. Hartu pilula kaxa, ordaindu, eta aterantz abiatu zen zabuka.

-Eskerrak denagatik! -bota zuen, geratzen zitzaion edukazio hondarrarekin.

Itzulpena: Oriol Gil Sanchis. 1992, Russica, Bartzelona: Cruïlla, "El vaixell de vapor" Saila Itzulpena: Gemma Lienas. 1995, Una bicicleta en vaga, Bartzelona: Grijalbo-Mondadori Itzulpena: